Maria Grzegorzewska (1888-1967)

prof. Maria Grzegorzewska urodziła się 18 kwietnia 1888 roku we wsi Wołucza (powiat Rawa Mazowiecka), w rodzinie Adolfa Grzegorzewskiego i Felicji z Bohdanowiczów Grzegorzewskiej. Rodzice Grzegorzewskiej administrowali majątkiem ziemskim w Wołuczy i okolicznych miejscowościach. W domu rodzinnym Grzegorzewskich panował klimat szacunku i wzajemnej miłości, kultywowano tradycje niepodległościowe, wspierano finansowo rodziny najemników rolnych, chorych i ubogich.

W 1900 r. Maria Grzegorzewska rozpoczęła naukę w prywatnej pensji Jadwigi Kotwickiej w Warszawie. Po czterech latach nauki przeniosła się do prywatnej szkoły (pensji) Pauliny Hawelke. świadectwo ukończenia szkoły (ogólnokształcącej) otrzymała w roku szkolnym 1906/7.

Na przełomie 1907/8 r. ukończyła roczny kurs przygotowawczy do studiów uniwersyteckich. na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym prowadzonym przez Ludwika Krzywickiego.

W 1908 r. po zdaniu egzaminu państwowego otrzymała tytuł nauczycieli domowej („domaszniaja uczitelnica”). W tym czasie rozpoczęła działalność oświatową i działalność społeczna w środowiskach robotniczych. Nawiązuje znajomość i współpracę z Heleną Radlińską, Stefanią Sempołowską, Marianem Falskim, Edwardem Abramowskim.

W roku szkolnym 1909/10 Maria Grzegorzewska rozpoczęła studia na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1911 r. przerywa studia z przyczyn osobistych (zła sytuacja materialna i zdrowotna). Za namową Józefy Joteyko, twórczyni Międzynarodowego Fakultetu Pedologicznego w Brukseli (1912 r.), podejmuje decyzję o rozpoczęciu studiów zagranicznych.

W roku akademickim 1913/14 M. Grzegorzewska rozpoczyna studia w Międzynarodowym Fakultecie Pedologicznym w Brukseli (Faculte Internationale de Pedologie), zgłębiając tajniki pedagogiki, psychologii, fizjologii, psychofizjologii, psychopedagogiki.

Z powodu zajęcia Belgii podczas I wojny światowej od 1915 r. kontynuuje studia psychologiczne na paryskiej Sorbonie. Zainteresowania badawcze Marii Grzegorzewskiej dotyczą wrażeń estetycznych dzieci i młodzieży.

W 1916 r. broni rozprawę doktorską pt.: „Studium na temat rozwoju uczuć estetycznych-badania z zakresu estetyki eksperymentalnej prowadzone wśród uczniów szkół brukselskich”. (Essai sur le developpement du sentyment estetique – recherches d’esthetique experimentale faites sur les eleves des ecoles de Bruxelles).

Od 1918 r. na łamach „Roczników Polskiej Ligi Nauczania” Maria Grzegorzewska po raz pierwszy wypowiada się na temat konieczności zorganizowania kształcenia specjalnego w Polsce, w artykule z 5 maja 1918r., pt. „O konieczności zorganizowania specjalnego szkolnictwa dla dzieci anormalnych w Polsce”.

Podczas studiów w Brukseli i Paryżu M. Grzegorzewska odbywa praktyki w słynnym szpitalu Bicetre. Poznaje dorobek naukowy i praktyczne dokonania wybitnych pedagogów specjalnych Owidiusza Decroly’ego i Eduarda Clapared’a.

W maju 1919 r. M. Grzegorzewska wraca do Polski. Podejmuje pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na stanowisku referenta ds. szkolnictwa specjalnego. Na własną prośbę obejmuje stanowisko wizytatora w Wydziale Szkolnictwa Specjalnego (Wydział rozwiązano w 1928r.) Jednocześnie, razem z Januszem Korczakiem i Józefą Joteyko, włącza się w prace rocznego kursu seminaryjnego Michaliny Stefanowskiej dla nauczycieli dzieci mało zdolnych i z wadami charakteru w Warszawie. Za zgodą Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego - w roku szkolnym 1920/21 - Grzegorzewska uczestniczy w zorganizowaniu półrocznego kursu pedagogiki specjalnej, a następnie – w roku szkolnym 1921/22 - rocznego Seminarium Pedagogiki Specjalnej.

W lipcu 1922 M. Grzegorzewska staje na czele nowo powstałego Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej (dalej PIPS) w Warszawie. Powierzone jej stanowisko Dyrektora pełniła nieprzemiennie do śmierci w 1967r.

Grzegorzewska była inicjatorką i autorką licznych odczytów, prelekcji i konferencji popularyzujących problematykę szkolnictwa specjalnego. Ponadto w 1923 r. przyczyniła się do zorganizowania „Ogniska Szkolnego” z którego w 1924 r. wyłoniła się Sekcja Szkolnictwa Specjalnego w Związku Nauczycielstwa Polskiego Szkół Powszechnych.

W 1924 r. M. Grzegorzewska zakłada „Szkołę Specjalną” (wydawaną z przerwami do chwili obecnej) pierwsze naukowe czasopismo (kwartalnik) w całości związane z problematyką kształcenia specjalnego.

W 1925 r. organizuje I Zjazd Nauczycieli Szkół Specjalnych (obszerne sprawozdanie ze zjazdu zamieszczono na łamach „Szkoły Specjalnej”).

W 1926 r. M. Grzegorzewska wydała I tom „Psychologii niewidomych”. Ponadto w II połowie lat 20. Bierze aktywny udział w Międzynarodowym Kongresie Ligi Nowego Wychowania w Locarno. Odbywa zagraniczne staże naukowe, m.in. w Brukseli.

W 1930 r., wspólnie z Władysławem Radwanem, zakłada i kieruje Państwowym Instytutem Nauczycielskim. Placówka ta, mieszcząca się we wspólnych gmachu z PIPS w Al. Ujazdowskich 20 adresowana była dla nauczycieli szkół powszechnych, zainteresowanych rozszerzeniem kwalifikacji i kompetencji zawodowych.

Na początku lat 30. M. Grzegorzewska wyjeżdża na urlop naukowy do Francji i Belgii (1931-1932). W międzyczasie redaguje „Polskie Archiwum Psychologii” (do 1934 r.), jest współorganizatorką II Zjazdu Nauczycieli Szkół Specjalnych w 1934.

W 1935 r. bierze udział w Kongresie Belgijskiej Rady Nauczania – prezentując profil i dorobek polskiego szkolnictwa specjalnego.

W 1937 r. zostaje członkiem Wydziału Wykonawczego Międzynarodowego Towarzystwa Pedagogiki Leczniczej w Zurychu. W tym samym roku uczestniczy w Międzynarodowym Kongresie Esperantystów (1937) w Warszawie.

W 1938 r. M. Grzegorzewska zabiera głos w I Ogólnopolskim Kongresie Dziecka w Warszawie.

Wybuch II wojny światowej przekreśla przygotowania do III zjazdu środowiska nauczycieli szkół i zakładów specjalnych w Wilnie, planowany we wrześniu 1939r.

Od 1 XI 1939 r. do 1 VIII 1944 r. M. Grzegorzewska pracuje jako nauczyciel szkoły specjalnej nr 177 w Warszawie przy ul. Tarczyńskiej 27. (od 1943 r. szkoła mieściła się przy ul. Tarczyńskiej 8). Pełniła także dyżury w zakładzie dla dzieci kalekich, a także prowadziła badania selekcyjne nad dziećmi z upośledzeniem umysłowym (wg ówczesnej terminologii).

Uczestniczyła w tajnych pracach oświatowych Delegatury Rządu w Wydziale Kształcenia Nauczycieli. Współpracuje z konspiracyjną Wolną Wszechnicą Warszawską, Ludowym Instytutem Oświaty i Kultury oraz z tajnym Instytutem Pedagogicznym ZNP. Współtworzy konspiracyjne programy samokształcenia dla nauczycieli w oflagach, uczestniczy w przygotowaniach do reformy systemu oświaty w powojennej Polsce.

M. Grzegorzewska była członkinią Głównego Komitetu Pomocy Żydom (pseud. „Narcyza”). Wspierała finansowo potrzebujących Żydów, a także zajmowała się poszukiwaniem da nich zajęcia.

Jako pielęgniarka, z ramienia Czerwonego Krzyża, wzięła udział w Powstaniu Warszawskim. Już 10 sierpnia 1944 r. M. Grzegorzewska wraz z grupą ludności cywilnej i innymi sanitariuszkami została zatrzymana przy ul. Kaliskiej w Warszawie skąd odesłano ją do obozu przejściowego w Pruszkowie. Po udanej ucieczce z Dulagu udała się do Zalesia Dolnego, gdzie od jesieni 1944 r. nauczała w szkole powszechnej zorganizowanej przez Helenę Radwanową i jej męża Władysława Radwana oraz Ewę Krauze.

W czasie Powstania warszawskiego spłonął jedyny rękopis II tomu „Psychologii niewidomych” oraz monografia „Osobowość nauczyciela” – napisane przez Marię Grzegorzewską.

Po zakończeniu wojny M. Grzegorzewska podejmuje osobiste starania o reaktywowanie PPIS. Ministerstwo Oświaty wznawia działalność Instytutu w dniu 15 V 1945 r. Na czele PIPS staje ponownie M. Grzegorzewska. Do 1948 r. siedzibą Instytutu jest gmach ZNP przy ul. Smulikowskiego 6/8 w Warszawie (od 1948 r. przy ul. Spiskiej 16). Grzegorzewska odrzuca możliwość wznowienia prac Instytutu w Łodzi o czym informowały władze w związku z ogromem zniszczeń Warszawy.

W 1947 r. M. Grzegorzewska wydała I cykl „Listów do Młodego Nauczyciela”. Ponownie stanęła na czele Sekcji Szkolnictwa Specjalnego przy ZNP, kierowała komitetem redakcyjnym „Szkoły Specjalnej”.

W Instytucie, wzorem lat międzywojennych, uruchomiono poradnię ortofoniczną, pracownię psychopedagogiczną i profilaktyczną oraz Muzeum Szkolnictwa Specjalnego.

W 1948 r. Ministerstwo Oświaty – zgodnie z przyjętą wówczas polityką oświatową - wstrzymało druk „Szkoły Specjalnej”. W 1950 r. PIPS stracił uprawnienia badawcze i został zredukowany do rangi Studium Pedagogiki Specjalnej (do 1956 r.). Jednocześnie ograniczono zakres prac s poradni. W 1955 r. w miejsce metody ośrodków pracy wprowadzono nauczanie przedmiotowe w szkołach specjalnych.

W latach 1945-1955 dyplomy ukończenia PIPS uzyskało 960 nauczycieli (w tym 189 egzamin eksternistyczny)./p>

W połowie lat 50. Na terenie kraju funkcjonowały 353 szkoły specjalne (podstawowe, zawodowe i licea) dla 35 tys. uczniów.

19 VIII 1955 r. Maria Grzegorzewska otrzymuje Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

W dniu 24 I 1957 r. Maria Grzegorzewska uzyskała tytuł profesora zwyczajnego. Nadano jej tytuł honorowy Zasłużonego Nauczyciela PRL i Order Budowniczych Polski Ludowej (1959 r.).

W 1958 r. opublikowała II cykl „Listów do Młodego Nauczyciela”.

W latach 1958-1960 kierowała Katedrą Pedagogiki Specjalnej w Uniwersytecie Warszawskim (ustanowioną dla niej ad personam).

W międzyczasie działa społecznie w Polskim Związku Głuchych i Polskim Związku Niewidomych.

W 1960 r., odbyła kilkumiesięczną podróż naukową (m.in.) do Rzymu, Brukseli, Genewy i Yverdon – poznając organizację szkół i zakładów specjalnych.

W 1961 r. wydała III cykl „Listów do Młodego Nauczyciela”.

Maria Grzegorzewska zmarła na atak serca z 6/7 maja 1967 r.

Opracował: Jacek Kulbaka